Λογοτεχνία - Κινηματογράφος: Σχέσεις πάθους και απώθησης

Όταν οι αδελφοί Λυμιέρ ανακάλυψαν τον κινηματογράφο, κανείς δεν περίμενε την εξέλιξή του μέσα στα χρόνια. Ακόμα και οι ίδιοι οι δημιουργοί του θεώρησαν το επίτευγμά τους «μιας χρήσης» και γι’ αυτό άλλωστε και το «ξεφορτώθηκαν» σύντομα, πουλώντας την εφεύρεσή τους στον Ζορζ Μελιές. Η συνέχεια είναι γνωστή: Ο κινηματογράφος, χάρη στις προσπάθειες και το όραμα πολλών μεγάλων δημιουργών, έφτασε σήμερα να είναι ίσως η πιο δημοφιλής έκφραση τέχνης με δεκάδες εκατομμύρια κόσμου να συρρέουν στις σκοτεινές αίθουσες ανά τον κόσμο.

Επιτυχημένες ταινίες υπήρξαν πολλές μέσα σε όλα αυτά τα χρόνια από την ανακάλυψη του κινηματογράφου. Ταινίες που έμειναν στην ιστορία και συζητιούνται ακόμα και σήμερα είτε γιατί ήταν πρωτοποριακές, είτε γιατί εισήγαγαν καινοτομίες στο μέσο, είτε για τις αξέχαστες ερμηνείες των πρωταγωνιστών, είτε για πολλούς άλλους λόγους.

Πηγές έμπνευσης υπήρξαν επίσης πολλές. Από απλές, αλλά ευφάνταστες ιδέες, έως σημαντικά ιστορικά γεγονότα, καθώς και λογοτεχνικά κείμενα, είτε κλασικά, είτε της νεότερης γενιάς. Σε αυτή την τελευταία κατηγορία θα σταθούμε στις παρακάτω γραμμές, εξετάζοντας συνοπτικά για ποιον λόγο ο κινηματογράφος πάντα αντλεί από τη λογοτεχνία, αλλά και βλέποντας μερικές από τις πλέον χαρακτηριστικές περιπτώσεις μεταφορών βιβλίων στο πανί, είτε αυτές ήταν επιτυχημένες, είτε αποτυχημένες.

Μια συνηθισμένη σκέψη για την επιλογή των κινηματογραφιστών να στραφούν στη λογοτεχνία, έχει να κάνει φυσικά με οικονομικές αιτίες. Στις περισσότερες περιπτώσεις ένα πετυχημένο βιβλίο, έχει όλα τα εχέγγυα για να μετατραπεί σε μια επιτυχημένη ταινία. Και όταν λέμε επιτυχημένη, δεν εννοούμε τόσο καλλιτεχνικά, αλλά οικονομικά. Άλλωστε, καλώς ή κακώς, σήμερα μια ταινία για να θεωρηθεί επιτυχημένη θα πρέπει να φέρει δεκάδες εκατομμύρια στα ταμεία των εταιρειών παραγωγής. Πολλά είναι τα παραδείγματα μέτριων ποιοτικά ταινιών, βασισμένων σε βιβλία, που όμως έσπασαν τα ταμεία.

 Επιλογές υπάρχουν ούτως ή άλλως πολλές, αν λάβουμε και ως δεδομένο το γεγονός ότι η λογοτεχνία προϋπήρχε αρκετών αιώνων του κινηματογράφου.

Όμως και για ένα βιβλίο, η κινηματογραφική μεταφορά του μπορεί να είναι συμφέρουσα, αφού στις περισσότερες περιπτώσεις ανεβαίνουν οι πωλήσεις του.

Προτού προχωρήσουμε στο ερώτημα που προκαλεί τις περισσότερες διαφωνίες για το θέμα (αν και κατά πόσο ένα βιβλίο μπορεί να μεταφερθεί πιστά στο πανί του κινηματογράφου, χωρίς να αλλοιωθούν τα γραφόμενα), καλό είναι να κάνουμε κάποιες ακόμη διαπιστώσεις:

Οι δύο τέχνες είναι αλληλένδετες. Ο αναγνώστης, διαβάζοντας ένα βιβλίο, σίγουρα το μετατρέπει σε εικόνες μέσα στο μυαλό του. Έτσι, ο κινηματογράφος έρχεται να πάρει αυτές τις εικόνες και να τις ζωντανέψει. Κι εδώ φυσικά, δεν πρέπει να λησμονήσουμε πως παίζει πολύ σημαντικό ρόλο η επιλογή των ηθοποιών, αφού όλοι λίγο πολύ κάνουμε τη σκέψη ότι ο τάδε ή ο δείνα ερμηνευτής θα είναι η πιο κατάλληλη επιλογή για να δώσει σάρκα και οστά στον ήρωα.

Επίσης, η επιλογή βιβλίων για να μεταφερθούν στον κινηματογράφο ποικίλλει, ανάλογα πάντα με τη χρονική περίοδο. Ένα από τα πρώτα στοιχεία που εξετάζουν οι κινηματογραφιστές και οι παραγωγοί, όταν αποφασίζουν την κινηματογράφηση ενός βιβλίου, είναι αν η εκάστοτε εποχή εξυπηρετεί τη μεταφορά του στη μεγάλη οθόνη. Το παραπάνω αποτελεί ένα βασικό στοιχείο για την επιτυχία ή όχι μιας ταινίας.

Ας περάσουμε όμως τώρα στο πιο κρίσιμο ερώτημα: Η πιο συνηθισμένη αντίδραση των θεατών/αναγνωστών είναι πως το εκάστοτε βιβλίο δεν μεταφέρθηκε πιστά στον κινηματογράφο. Είναι όμως αλήθεια τόσο εύκολο να συμβεί αυτό;

Το βασικό ζήτημα είναι σαφώς πως το βιβλίο είναι υπόθεση του ενός, ενώ στο σινεμά εμπλέκονται πολλοί κι έτσι ελλοχεύει ο κίνδυνος να χαθεί κάπου το νόημα, ειδικά σε περιπτώσεις όπου ο συγγραφέας είτε έχει πεθάνει, είτε δεν ασχολείται ενεργά με το εγχείρημα. Κι αν αναλογιστούμε πως σπάνια ένα βιβλίο γράφεται ακριβώς για να μεταφερθεί μετά στο πανί, τότε μπορούμε να καταλάβουμε το πρόβλημα.

Είπαμε πως στη μεταφορά ενός λογοτεχνήματος στον κινηματογράφο εμπλέκονται πολλοί. Πιο πάνω αναφέραμε τη σημασία της επιλογής των ηθοποιών (από μόνος του ένας λόγος που μπορεί να οδηγήσει σε αποτυχία το project). Σίγουρα όμως βασικότερο ρόλο παίζει η σκηνοθετική άποψη. Ειδικά όταν ο σκηνοθέτης θέλει να βάλει τη δική του προσωπική πινελιά και να μην αρκεστεί σε μια απλή καταγραφή του κειμένου στη μεγάλη οθόνη. Πολλά είναι τα παραδείγματα, όπου υπήρξαν αριστουργηματικές ταινίες, που όμως εξόργισαν τους συγγραφείς, γιατί θεώρησαν ότι απείχαν παρασάγγας από το δικό τους όραμα. Αλλά έχουμε και παραδείγματα καταπληκτικών βιβλίων που όμως κατά τη μεταφορά τους στην οθόνη, έχασαν τη μαγεία τους.

Πριν προχωρήσουμε σε μερικά από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα επιτυχημένων, αλλά και αποτυχημένων ταινιών, βασισμένων σε βιβλία, θα ήταν καλό να παρατηρήσουμε ακόμα κάτι: Τα αποτελέσματα τέτοιων εγχειρημάτων, είναι ευεργετικά και για τις δύο πλευρές. Από την μία, το βιβλίο παραμένει ζωντανό στη συνείδηση των αναγνωστών, ή ακόμα και ξαναζεί μια δεύτερη «νιότη», ειδικά αν η ταινία είναι επιτυχημένη. Κι από την άλλη, ο κινηματογράφος, αντλώντας από τη λογοτεχνία, χαρίζει μοναδικές στιγμές στο θεατή, ζωντανεύοντας σκηνές και καταστάσεις, που σε διαφορετική περίπτωση θα έμεναν μόνο μέσα στο μυαλό του συγγραφέα και των αναγνωστών του.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΩΝ ΠΟΥ ΜΕΤΑΦΕΡΘΗΚΑΝ ΣΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΟΘΟΝΗ

Οι επιτυχίες

Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών - The Lord of The Rings (2001-2003)

Τριλογία ταινιών σε σκηνοθεσία Peter Jackson βασισμένη στην κλασική σειρά βιβλίων του J. R. R. Tolkien. Πρωταγωνιστούν: Elijah Wood, Viggo Mortensen, Ian McKellen, Christopher Lee, Orlando Bloom, Cate Blanchett, Liv Tyler κ.α.

Οι ταινίες αυτές είναι ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα επιτυχημένης μεταφοράς ενός βιβλίου στο σινεμά. Αν και πολλοί δεν περίμεναν ποτέ να δουν τον κόσμο της Μέσης Γης στο πανί, ο σκηνοθέτης Πίτερ Τζάκσον, το πίστεψε και σήμερα μιλάμε ήδη για μια κλασική τριλογία.

Trainspotting (1996)

Δραματική ταινία σε σκηνοθεσία Danny Boyle. Βασισμένη στη νουβέλα του Irvine Welsh. Πρωταγωνιστούν: Ewan McGregor, Ewen Bremmer, Robert Carlyle, Johnny Lee Miller κ.α.

Άλλο ένα εξαιρετικό παράδειγμα. Πρόκειται για μια ταινία που απέκτησε φανατικούς οπαδούς, αλλά και φανατικούς πολέμιους. Το σίγουρο είναι πως τόσο η ταινία, όσο και η νουβέλα, έχουν μείνει για τα καλά χαραγμένες στη μνήμη μας.

Χορεύοντας Με τους Λύκους - Dances With Wolves (1990)

Western σε σκηνοθεσία Kevin Costner. Βασισμένο στο μυθιστόρημα του Michael Blake. Πρωταγωνιστούν: Kevin Costner, Mary McDonnell, Graham Greene κ.α.

Όταν ένα καλό βιβλίο, συναντά έναν καλό σκηνοθέτη και ένα εξαιρετικό καστ ηθοποιών, το αποτέλεσμα δεν μπορεί να είναι άλλο από το «Χορεύοντας με τους Λύκους»! Από τις λίγες φορές που ο συνδυασμός λογοτεχνίας και κινηματογράφου είχε τόση επιτυχία.

Η Σιωπή των Αμνών - The Silence of The Lambs (1991)

Θρίλερ σε σκηνοθεσία Jonathan Demme. Βασισμένο στη νουβέλα του Thomas Harris. Πρωταγωνιστούν: Jodie Foster, Anthony Hopkins, Scott Glenn κ.α.

Η επινόηση αρχικά και η απεικόνιση στη συνέχεια του ψυχοπαθούς δολοφόνου Hannibal Lecter, δημιούργησε σχολή. Η επιτυχία ταινίας και βιβλίου ήταν τέτοια, που ακολούθησαν και συνέχειες, όχι όμως με το ίδιο αποτέλεσμα. Καμία δεν είναι άλλωστε σαν την πρώτη φορά…

Η Λάμψη - The Shining (1980)

Ταινία τρόμου σε σκηνοθεσία Stanley Kubrick. Βασισμένη στη νουβέλα του Stephen King. Πρωταγωνιστούν: Jack Nicholson, Shelley Duvall και Danny Lloyd.

Εδώ οι κανόνες ανατρέπονται! Ένα πολύ καλό βιβλίο μεταφέρεται στη μεγάλη οθόνη, η ταινία είναι αριστουργηματική, όμως ο συγγραφέας δεν έμεινε και τόσο ικανοποιημένος, με αποτέλεσμα ν’ ακολουθήσει μερικά χρόνια αργότερα μια ακόμη μεταφορά, όχι και τόσο επιτυχημένη. Και μπορεί το έργο του Kubrick, να μην ήταν πιστή μεταφορά εκείνου του King, όμως εδώ έχουμε μια από τις λίγες περιπτώσεις, που τελικά αυτό δεν αποδεικνύεται και τόσο κομβικό.  

Blade Runner (1982)

Ταινία επιστημονικής φαντασίας σε σκηνοθεσία Ridley Scott. Βασισμένη στο βιβλίο του Philip K. Dick. Πρωταγωνιστούν: Harrison Ford, Rutger Hauer, Sean Young κ.α.

Η φαντασία του Philip Dick, συνάντησε εκείνην του Ridley Scott και το αποτέλεσμα αποζημίωσε και τους πιο απαιτητικούς! Ποιος είπε πως τα ανθρωποειδή δεν έχουν αισθήματα;

Οι αποτυχίες

The Golden Compass (2007)

Ταινία επιστημονικής φαντασίας σε σκηνοθεσία Chris Weitz. Βασισμένο στο βιβλίο του Philip Pullman. Πρωταγωνιστούν: Dakota Blue Richards, Nicole Kidman, Daniel Craig κ.α.

Πρώτο μέρος της τριλογίας του κόσμου του Philip Pullman. Το βιβλίο εξαιρετικό, με δεκάδες φανατικούς ανά τον πλανήτη. Η μεταφορά στο πανί αποτυχημένη. Δυστυχώς, αν και το πρωτογενές υλικό προσφερόταν, το πνεύμα του βιβλίου απουσίαζε τελείως από τη μεγάλη οθόνη. Αποτέλεσμα, μάλλον να μη δούμε ποτέ τα άλλα δύο βιβλία της τριλογίας να ζωντανεύουν στον κινηματογράφο.

Lemony Snicket's A Series of Unfortunate Events (2004)

Περιπέτεια σε σκηνοθεσία Brad Silberling. Βασισμένο στο βιβλίο του Daniel Handler. Πρωταγωνιστούν: Jim Carrey, Jude Law, Meryl Streep κ.α.

Η σειρά βιβλίων του Daniel Handler με γενικό τίτλο «Λέμονι Σνίκετ: Μια σειρά από ατυχή γεγονότα» έχει σπάσει ταμεία παγκοσμίως. Κάπως έτσι φαντάζονταν ότι θα συνέβαινε και με την κινηματογραφική μεταφορά του οι παραγωγοί της Paramount Pictures. Κι όμως το αποτέλεσμα ήταν εντελώς διαφορετικό, παρά το γεγονός ότι η κριτική υποδέχθηκε θετικά την ταινία. Φυσική κατάληξη τα σχέδια για νέες ταινίες της σειράς να μπουν στο χρονοντούλαπο…

Eragon (2006)

Ταινία επιστημονικής φαντασίας σε σκηνοθεσία Stefen Fangmeier. Βασισμένο στο βιβλίο του Christopher Paolini. Πρωταγωνιστούν: Ed Speleers, Sienna Guillory, Jeremy Irons κ.α.

Ο μαγικός κόσμος των βιβλίων του Christopher Paolini μεταφέρθηκε στη μεγάλη οθόνη με κάθε επισημότητα. Όμως δεν κατάφερε να πείσει τους θεατές κι εξαιτίας των πενιχρών του εισπράξεων, έβγαλε από το μυαλό των παραγωγών κάθε σκέψη για συνέχεια.

Φυσικά, υπάρχουν δεκάδες άλλα παραδείγματα επιτυχιών και αποτυχιών. Εμείς ενδεικτικά αναφέρουμε κάποιες από αυτές. Καταλήγοντας δεν θα πρέπει να λησμονήσουμε και την ξεχωριστή περίπτωση του Τρίτου Ανθρώπου. Ο Graham Greene έγραψε το ομώνυμο βιβλίο κατά παραγγελία για την ταινία που σκηνοθέτησε ο Carol Reed, το 1949, με πρωταγωνιστές τους Orson Welles και Joseph Cotten. Το αποτέλεσμα εξαιρετικό, τόσο στο χαρτί, όσο και στο πανί.

Το θέμα είναι φυσικά ανεξάντλητο. Ίσως τελικά για εμάς, το πιο σοφό θα ήταν να απλά να διαβάζουμε βιβλία και να πηγαίνουμε σινεμά!!! Και να απολαμβάνουμε το «ταξίδι»…

Το κείμενο αυτό, έχει δημοσιευθεί στο περιοδικό "Κλεψύδρα", τ. 4 - Μάιος 2013

Αντί προλόγου...

Ξεκίνημα με την τελική σκηνή από τον Πολίτη Κέην (1941). Γιατί κατά βάθος όλοι κρύβουμε ένα παιδί μέσα μας!! Αλλά δύσκολα αφήνουμε τους άλλους να το ανακαλύψουν...